Ik heb een middenweg gevonden tussen atheïsme en God', over Philip Goff

'Ik heb een middenweg gevonden tussen atheïsme en God'

Panpsychisme interview | Je moet wel lef hebben om een boek te schrijven over het doel van het heelal. De Britse filosoof Philip Goff durfde het aan. 'Zet je bedenkingen over of het allemaal waar is opzij.'

LODEWIJK DROS

Hij komt volgende week naar Nederland voor het G10 festival, een podium voor topwetenschappers en kunstenaars. Nu zit Philip Goff (1978) nog in de noord-Engelse universiteitsstad Durham, waar hij als hoogleraar filosofie werkt. Zijn missie: onderzoeken of het universum bewustzijn heeft. Hij noemt zichzelf 'panpsychist' - maar daarover later meer.

Achter hem staat zijn boekenkast, met zijn vorige boek prominent in beeld: Galileo's Error (2019). Daarin vraagt Goff zich af waarom het de wetenschap maar niet lukt om te snappen wat bewustzijn is. Hij grijpt daarvoor terug op de zeventiende eeuw, naar Galileo Galilei, de Italiaan die in botsing kwam met de paus omdat hij aantoonde dat de aarde om de zon draaide.

Goff: "Hij was een groot onderzoeker die de natuur in wiskundige formules wilde vangen. Daarvoor zette hij alle 'kwaliteiten' - de schoonheid van een zonsondergang, de roodheid van een tomaat - even opzij. Smaken, geuren, geluiden, die kon hij niet mathematisch beschrijven. Dus ontdeed hij de werkelijkheid ervan."

Alsof je het menselijk lichaam beschrijft, maar dan met de ledematen eraf gehakt.

"Ja, maar niettemin briljant. De natuurwetenschap nam een enorme vlucht, met de belofte dat ze alles zou kunnen verklaren, al was dat laatste niet Galileo's bedoeling."

Tot Galileo bepaalden filosofen ons denken over de natuur. Toen namen de wiskundigen het over. Moeten filosofen die rol terugpakken om het bewustzijn te ontrafelen?

"Ja, om de wiskundigen te wijzen op de aannames waarmee ze hun data interpreteren. Die uitgangspunten zijn in de vier eeuwen sinds Galileo zo vanzelfsprekend geworden als de lucht die we inademen - we merken ze niet eens meer op."

Goff denkt dat de opvatting over wat wetenschap vermag, begonnen bij Galileo, haar houdbaarheidsdatum heeft bereikt. "Kent u de weddenschap tussen Christoph Koch, een neurowetenschapper, en filosoof David Chalmers, uit 1998? Koch wedde dat in een kwarteeuw duidelijk zou zijn hoe hersenen bewustzijn voortbrengen. Chalmers dacht van niet. In 2023 gaf Koch zijn verlies toe."

Het tijdschrift Nature vatte de eindstand puntig samen: 'Filosoof 1; Neurowetenschapper 0.'

Waar komt bewustzijn - opgevat als 'subjectieve ervaring' - vandaan? In zijn werk onderscheidt Goff drie standpunten. Het bewustzijn is een product van het brein - de materialistische opvatting. Volgens dualisten zijn geest en lichaam strikt gescheiden en huist de geest in de ziel. Of: het bewustzijn zit niet alleen overal en in alles, het gaat er zelfs aan vooraf.

Goff: "Het eerste standpunt ontkent eigenlijk het bestaan van bewustzijn, het tweede plaatst het buiten de fysieke wereld en maakt er iets bovennatuurlijks van."

Blijft over: de derde weg. Dat is het 'panpsychisme'. ('Pan' is 'alles', 'psyche' is 'geest'). Niet alleen in de mens (of andere dieren) zit bewustzijn, maar alle materie heeft een geestelijk gehalte, hoe primitief en onmerkbaar ook. "Dat is een eenvoudig en sierlijk concept."

Hoe weet u of u gelijk hebt?

"Zeker weten doe ik het niet, je kunt het niet experimenteel testen, maar dat geldt ook voor de andere twee posities. We moeten het doen met de waarschijnlijkste verklaring. Ik denk dat dat panpsychisme is, dat vermijdt de bezwaren die aan de andere posities kleven."

Deze visie werkte Goff uit in Why? The Purpose of the Universe (2023). "De moderne kosmologie heeft ontdekt dat bepaalde fysieke constanten in het universum, tegen alle verwachtingen in, precies goed zijn voor het ontstaan van leven. Sommigen vermoeden dat er een bovennatuurlijke ontwerper achter zit, als panpsychist denk ik dat het universum zelf bewust is, doelen heeft en zichzelf heeft afgestemd."

Het bewustzijn terug in het heelal. Herstelt u zo de fout van Galileo?

"Ja, in zekere zin wel. Hij deed wat toen nodig was, hij zette het bewustzijn even opzij. Wij moeten het terughalen, de wetenschap in."

Waarom is dat zo lastig?

"Wetenschappers zijn gewend om na te denken over wat ze niet kunnen zien, zoals subatomaire deeltjes of kwantumvelden, maar alleen voor zover die iets waarneembaars verklaren.

"Gevoelens en ervaringen ontdek je niet onder een microscoop of in een deeltjesversneller, die kennen we alleen van binnenuit, doordat we ons ervan bewust zijn. Dat maakt bewustzijn zo radicaal anders.

"Wat het precies is? Daar heb je filosofie voor nodig. Ik snap dat dat sommigen frustreert."

Panpsychisme is voor Goff niet alleen een abstract concept, het heeft ook een gunstig effect. "Het bevordert een gezondere relatie tussen mens en natuur. Het brengt wetenschap en spiritualiteit bij elkaar. Dat is goed voor je geestelijke welbevinden.

"En wie ervan doordrongen is dat de kosmos een doel heeft en dat alles bezield is, kan niet onverschillig langs de kant blijven staan in de klimaatcrisis."

Heeft panpsychisme een religieus karakter?

"Je hebt twee soorten panpsychisten. Het eerste type zijn mensen als David Chalmers, de man van de weddenschap. Ze willen gewoon een nieuw soort wetenschappelijk paradigma waarin de subjectieve ervaring kan worden verklaard, maar dat spirituele gedoe vinden ze flauwekul.

"Ik hoor bij het andere kamp, met een panpsychisme dat resoneert met spirituele perspectieven. Dat aansluit bij mystieke ervaringen en die niet afdoet als rare chemische processen in het brein. Ik denk dat ze juist inzicht bieden in de aard van de werkelijkheid."

Dat spirituele is niet nieuw voor Philip Goff, hij deed al langer aan meditatie om verbinding te zoeken met The More (het hogere) en de natuur. "Toch was ik dertig jaar lang een vrolijke atheïst." Sinds kort gaat hij uit van 'iets God-achtigs'. In 2024 nam hij voor het eerst het woord 'bekering' in de mond.

Voor Goff verklaart het atheïsme met zijn zinloze, koude universum te weinig, maar ook de bekende Godsbeelden volstaan niet. Een almachtige God valt niet te rijmen met de ellende en het lijden op de wereld. De 'goede God' had graag zonder het bloederige proces van natuurlijke selectie, intelligent leven willen scheppen, maar dat ging niet, vanwege Gods grote beperkingen. Het ontbrak niet aan het besef dat het er ruig aan toe zou gaan in die onvolmaakte schepping, "maar het was dit of niets".

"Het panpsychisme toont dat het universum een zinvol geheel is en biedt zo een aantrekkelijke middenweg tussen traditioneel Godsgeloof en atheïsme. Het beste van beide werelden."

Op die middenweg duikt tot mijn verbazing Jezus op, u noemt zijn komst een 'radicale en beslissende stap voorwaarts'.

"Ja. Ik geloof niet in schuld en straf, dat is wat de westerse kerk als kern van het christendom heeft gemaakt: Jezus die de zonden op zich neemt. Ik zie hem meer als uiting van liefde en eenheid, die doet wat God niet kan: God verenigen met de fysieke werkelijkheid. Dat is wat de oosterse orthodoxie voorstaat."

Philip Goff is tegenwoordig 'praktiserend anglicaan', een geregelde, vrijzinnige kerkganger die zich 'in de kern vooral oosters-orthodox' voelt. Hij omarmt het 'panentheïsme' ('in alles zit God'). Het goddelijke doordringt het hele universum dat zo gevuld is met bewustzijn. "Tot die ketterse variant van het christendom voel ik me aangetrokken."

Hoezeer hij dat meent, blijkt op X: daar typeert hij zichzelf als 'ketters christen'. In zijn nieuwe boek, Heresy ('Ketterij'), gaat hij pleiten voor een eigenzinnige omgang met de christelijke traditie. "Je kunt prima in je eentje spiritueel zijn, maar dat is wel een beetje eenzaam en moeilijk vol te houden. Je kunt je ook bij een gemeenschap aansluiten en zo een beetje God worden. Zet je bedenkingen over of het allemaal waar is opzij - in religie zit altijd onzekerheid. En je mag alles opvatten als één grote metafoor."

Wat is uw favoriete ritueel geworden?

"Ik ging voor het eerst sinds mijn jeugd weer eens naar de kerk op Aswoensdag. Dan krijg je een askruisje op je voorhoofd, met de tekst dat je uit stof komt en tot stof zult terugkeren. Ik was tot tranen geroerd. Daardoor ontdekte ik wat wetenschappelijk en wereldlijk succes met me hadden gedaan, ik was er afhankelijk van geworden, mijn geluk hing ervan af. Dat askruisje onthulde hoe ik hunkerde naar roem. In die kerk voelde ik me weer verbonden met het doel van het universum waarin ik een piepklein rolletje speel. Dat nam veel druk van me weg."

Philip Goff treedt op 22 en 23 november op tijdens het G10 festival, Zuiderkerk Amsterdam. www.g10vandeeconomie.nl

Maar is het waar?

Ik snap dat als je iets ziet als waar je het hier vol overtuiging stelt. Maar is het waar? Wat is waarheid?

Een ander zegt, alles is al goed, je bent er al, zie het alleen. 

Een ander zegt, buig, geef je over, verlaat je lichaam niet, luister naar je ziel, je innerguru. 

Een ander zegt, alles is God, of alles is Bewustzijn. 

Nog een ander legt de nadruk op waarnemen, constant, permanent waarnemen. 

Is er één waarheid, zie jij die, is je mind still, is er mindstillness? 

Maar bescheidenheid blijft wel heel mooi. Dus schreeuw niet, fluister slechts wat jij denkt dat de waarheid is. 

Victor

Het is zoals het is; zelf ben je jezelf, Douwe Tiemersma

Verschenen in Satsang, Douwe Tiemersma, 2013, p. 135

Schiermonnikoog, 8 september 2010

Douwe Tiemersma: Openingen naar openheid zijn er overal. Je kunt je bewust zijn van je situatie, maar word je dan ook maar bewust van de zuivere essentie van die situatie, de kern waar het om draait, de grondslag en het belangrijkste kenmerk van de situatie. Dit is een hulpmiddel om heel snel tot het oorspronkelijke te komen. Bijvoorbeeld: het zitten op je plaats. Dat hoort bij je situatie. Je wordt je bewust: zitten is rusten; ik rust op de plaats waar ik zit. Wat is daar de essentie van? Dat is het voor honderd procent rusten. Daarbij mogen alle specifieke vormen van de situatie wegvallen. Allerlei bijkomstige vormen van die situatie, bijvoorbeeld de bank waar je op zit, de plaats waar je zit, het tijdstip, spelen dan geen rol meer. Honderd procent rusten betekent dat alle vormen wegvallen. Dat betekent dat er een oneindige rust, ontspanning is. Dus word je bewust van de situatie. Word je dan bewust van de essentie van die situatie en ga mee met die essentie. Een ander voorbeeld: als het goed is, heb je genoten van het eten vanavond. Dat is de situatie. Je kunt daar een heel verhaal over vertellen. Maar het gaat nu om dat genieten. Wat is de essentie van dat genieten? Dat is een zuiver, oneindig genieten. Ga daarin mee. Dan is er oneindige ananda, gelukzaligheid. Nog een voorbeeld: als je een stukje liefde hebt voor iemand of iets, wat is de situatie? Je kunt het beschrijven. Wat is de essentie van die situatie, wat is die essentie van liefde? Ga daarin mee en je komt in een oneindige sfeer van zuivere liefde. Het werkende principe zijn we vaker tegen gekomen: in een bepaalde situatie ervaar je iets. Er is een subject en er is een object. Je richt je op je hoogste besef, de hoogste essentie die in die situatie mogelijk is. Deze zit niet meer op het dualistische vlak en van daaruit kun je dus de afstand tussen jezelf als subject en het object laten wegvallen. Dan is er de interne realisatie van het hoogste. Om die afstand te laten wegvallen is het nodig dat je openstaat voor dat andere wat je eerst op afstand ervaart. Een liefdevolle openheid is nodig, een volledige acceptatie, een toewijding, een liefhebben van dat andere of die ander als voor jezelf, zodat het met jezelf mag samenvallen. Openingen naar openheid heb je overal, als je het maar wilt zien. Het zit dus ook in de heel gewone dingen, in de gewone situatie. Ergens heb je in je bewustzijn een besef van zelfbewustzijn, maar dat is nog helemaal geconditioneerd. Toch heb je een besef van wat het zou kunnen betekenen om volledig in zuiver zelfbewustzijn aanwezig te zijn. Je blijft gericht op die essentie van zuiver zelf-bewust-zijn. Er is een toewijding, een ontspanning, een laten wegvallen van de afstand, een overgave. Dat betekent een loslaten van alles wat daar niet bij hoort. Dan is er de realisatie: oneindig bewust zijn. Je oriëntatie is dus doorslaggevend. Waarop ben je georiënteerd? Kijk je naar allerlei bijkomstigheden en maak je die ontzettend belangrijk? Dan weet je dat je in die situatie blijft vastzitten. Nogmaals: de realisatie is niet ver weg. Het zit ’m gewoon in de heel simpele dingen. Als je bij elkaar bent en je zit thee of koffie te drinken. Dat is gezellig. Wat betekent het dat het gezellig is? Wat is de essentie van deze situatie? Laat dat groeien, ga daar in mee. In die sfeer van gezelligheid, in het je goed voelen, zit een stukje ananda. Dat is de essentie. Je begint met een situatie met eigenschappen. Die situatie is nog geconditioneerd. Wanneer je je toewijdt aan de essentie, wanneer je je er helemaal aan overgeeft, wordt het universeel, los van condities. Zelf ben je dan ook universeel, want je houdt niet meer vast aan de condities, die laat je achter je. Dit is wat Plato bedoelde met ‘ideeën’. Door scholing moest je leren de ideeën te schouwen. En degenen die de wijsheid liefhebben, de wijsgeren, de filosofen, hadden die scholing doorlopen. Die ‘ideeën’ waren geen concepten, het was meer de essentiële vorm, de essentiële kwaliteit in de zin zoals we er nu over praten. Dan zie je dus de essentiële kwaliteiten achter de wereld van de vormen. En wanneer je daarin meegaat kom je in de wereld van de hoogste essentiële kwaliteiten: het schone, het ware en het goede. Als je deze beweging doorzet, kom je al gauw op het universele niveau van sat-chit-ananda: het ‘ik ben’, zonder eigenschappen. Dat is iets waar de speciale eigenschappen allang uit zijn verdwenen. Het gaat om die essentie van zijn-zelf-zijn, en dat is zijn-zelf-zijn zonder invulling.