Goed nieuws: de wereld bestaat niet
Wilfred van de Poll − 06/04/14, 19:00
© Oliver Hohmann/Trouw.
De jonge Duitse filosoof Markus Gabriel komt volgende week naar de 'G8 van de Filosofie' in Amsterdam. Hij probeert de mensen van hun laatste restjes godsgeloof te bevrijden.
Ik wil de metafysica - de poging telkens weer een theorie te bedenken over het grote geheel - met wortel en tak uit ons denken rukken
'Nee, het was niet Nietzsche." De Duitse filosoof Markus Gabriel (1980) maalt koffiebonen in de keuken van zijn ruime appartement in Bonn. "Het was Hegel die voor het eerst zei dat God dood was. Dat deed hij al in 1807."
Godachtige denkbeelden
En toch is God, zo stelt Gabriel vast, meer dan twee eeuwen later nog steeds niet helemaal uit onze hoofden verdwenen. "Veel mensen in het Westen die niet meer in God geloven houden er nog steeds godachtige denkbeelden op na", zegt hij.
"Alleen hebben ze het niet meer over God, maar over 'de natuur' of 'het universum'. Het maximaal grote Iets, waar iedereen en alles deel van uitmaakt."
Met die notie heeft Gabriel weinig geduld. Hij wil er 'radicaal' mee afrekenen. Gabriel: "Ik ben ontologisch pluralist: ik geloof niet in één werkelijkheid. Ik ben opgehouden überhaupt in termen van 'delen' en een 'geheel' te denken. Ik wil de metafysica - de poging telkens weer een theorie te bedenken over het grote geheel - met wortel en tak uit ons denken rukken."
Gabriel is hoogleraar kennistheorie aan de Universiteit Bonn. Bij zijn aantreden in 2009 was hij de jongste filosofiehoogleraar in Duitsland ooit. In datzelfde jaar schreef hij samen met de Sloveense denker Slavoj Zizek een boek over waanzin en subjectiviteit in het Duitse idealisme, 'Madness and laughter'.
Maar het was vooral zijn vorig jaar verschenen bestseller 'Warum es die Welt nicht gibt' die hem definitief het pantheon van de Duitse publieksfilosofie in katapulteerde.
Einde van de metafysica
De wereld bestaat niet - dat klinkt provocerend, en zo is het natuurlijk ook bedoeld. Voor de goede orde: Gabriel heeft het niet over 'de planeet aarde', hij heeft het over iets anders, namelijk de aanname dat er een uiteindelijke werkelijkheid is, waar wij allemaal onder vallen en dat alles bij elkaar houdt.
Had hij een boek geschreven met de titel 'God bestaat niet', of 'Het definitieve einde van de metafysica', dan had hij waarschijnlijk alleen maar een vermoeid schouderophalen geoogst. Toch lijkt dat ongeveer wat hij bedoelt.
We gaan zitten in de woonkamer, op antieke Biedermeierbankjes. Vol geestdrift praat Gabriel over zijn studietijd, zijn promotieonderzoek naar het Duitse idealisme uit de negentiende eeuw. En over Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), zijn 'grootste vijand'.
Hij zegt: "Filosofie draait om het vinden van de juiste vijand."
Die zin komt wel van Nietzsche.
Lachend: "Klopt."
Waarom is Hegel uw grote vijand?
"Ik haat hem, en ik denk dat hij fout zat, maar hij is waarschijnlijk wel de grootse filosoof die ooit heeft geleefd. Heel mijn filosofie is ontworpen om met Hegel af te rekenen."
En dus slimmer te zijn dan de slimste filosoof ooit.
"Precies. Zijn 'Phenomenologie des Geistes' en vooral zijn 'Logik der Wissenschaft' zijn de meeste briljante verkenningen van het menselijk denken ooit geschreven. Nu pas beginnen we te begrijpen wat hij eigenlijk aan het doen was. Zijn centrale stelling, in de 'Logik der Wissenschaft', is dat de voorwaarden voor theorievorming anders zijn als je nadenkt over de werkelijkheid als geheel, dan als je nadenkt over dingen ín die werkelijkheid.
Dat onderscheid werkt hij vervolgens helemaal uit. Niemand vóór hem deed het met zo'n helderheid en diepgang. Maar ik betoog dat Hegel fout zat."
Waarom dan?
"Kijk, de hoofdvraag van Hegels filosofie is: hoe krijgen we een vrije samenleving? Om die vrijheid te bereiken moeten we, zegt Hegel, eerst de denkbeelden vernietigen die ons onvrij in onze eigen ogen maken. Daartoe rekent hij ook het idee van een 'totaliteit'. Zoals God, of de Natuur, of de Kosmos, hoe je het ook noemt - Hegel had het over het Absolute. Hegel geeft dat idee van een 'geheel' niet helemaal op, maar hij zoekt een definitie van het absolute die verenigbaar is met onze vrijheid."
Ik weet niet of ik u helemaal volg. Het klinkt nogal abstract. En verwarrend: Hegel wil van het 'absolute' af, maar toch ook weer niet?
"Hij vindt een uitweg, waardoor hij de kool en de geit kan sparen: zowel de gedachte van een geheel, als de vrijheid. Het absolute bestaat volgens Hegel wel, maar niet buiten ons. Het bestaat in onze gedachten. Dit heet absoluut idealisme."
Kortom, de realiteit is een product van onze gedachten?
"Nee, nee, het ligt genuanceerder. Je moet hier heel precies onderscheiden. Alleen de 'werkelijkheid als geheel' bestaat in onze gedachten. Hegel zegt niet: een paard is een product van mijn denken. Dat is een veel voorkomend misverstand over zijn filosofie.
Hegel zegt: het idee van een totaliteit, dát is het product van mijn denken, niet de dingen ín die totaliteit. Mensen vermengen die twee niveaus, Hegels grootheid is nu juist dat hij ze van elkaar onderscheidt, op het niveau van de logica."
Maar goed, u bent het niet met hem eens.
"Inderdaad. Mijn bezwaar is: de totaliteit kan geen onderdeel van de totaliteit zijn."
Eh?
"Volgens Hegel is het idee van totaliteit een product van ons denken. Dat betekent dat het naast andere producten van ons denken bestaat. Maar als het naast andere dingen bestaat, is het geen totaliteit meer. Dat zag Hegel niet."
Sorry, ik snap er niks meer van. Wat moet je in vredesnaam met dit soort hersengymnastiek?
"De vaststelling dat de wereld niet bestaat, heeft belangrijke consequenties. Het geeft je om te beginnen een wapen tegen reductionisme. Want 'de wereld' bestaat niet, maar al het andere wél. Het enige dat je verliest is een illusie. We leven in een tijdperk waarin uit naam van de wetenschap veel kennis wordt vernietigd. Met mijn filosofie krijg je al die kennis terug.
Stel, je zegt: ik weet dat de bomen in mijn tuin groen en bruin zijn. Dan zal een wetenschapper je meteen corrigeren: 'Hoor eens, om te beginnen zijn er hier eigenlijk geen bomen, maar elementaire deeltjes. En verder is er al helemaal niet zoiets als een groene kleur, maar alleen golflengten van het licht'. Daar kan ik me nu tegen verweren."
U wilt de alledaagse kennis redden uit de handen van de wetenschap? Maar die kunnen toch gewoon naast elkaar bestaan? En is het niet heel nuttig om die elementaire deeltjes te begrijpen? Een boom bestáát toch ook uit die deeltjes?
"Ja, natuurlijk is dat zo. En natuurlijk kunnen die twee benaderingen naast elkaar bestaan. Dat is nu juist precies wat ik bepleit. Het zijn de wetenschappers die vaak doen alsof dat eigenlijk niet kan, alsof er een soort ultieme laag is waarop je de rest kunt terugvoeren. De elementaire deeltjes zijn de 'echte' werkelijkheid, onze ervaring is eigenlijk slechts schijn. Ik noem dat 'naturalisme'. Het is erg in de mode.
Neem neurowetenschappers die vinden dat ons bewustzijn en onze gedachten niet meer dan flikkerende neuronen in ons brein zijn: ook zij reduceren alles tot het fysieke. Daar krijgen ze miljoenen euro's subsidie voor. Terwijl ze gewoon ideologie bedrijven, van dezelfde snit als het stalinisme."
Pardon, Stalin? Ze doen aan neurostalinisme?
"Haha. Dat is het. Lees bijvoorbeeld Mao, dat is echt van hetzelfde laken een pak. Puur materialisme. Of zoals Mao zijn denkbeelden omschrijft - Gabriel citeert Mao in het Chinees - 'De leer dat er alleen maar dingen zijn'.
Hij zucht. "Echt, deze manier van denken heeft zoveel problemen dat het ongelooflijk is dat mensen die aanhangen. Mijn volgende boek, dat ik momenteel aan het schrijven ben, heeft als titel: 'Ik ben niet mijn brein'."
Kent u Dick Swaab, de Nederlandse neuroloog die een boek schreef met de titel 'Wij zijn ons brein'?
"Nee."
U wilt afrekenen met de metafysica. Hoe revolutionair is dat? Tal van filosofen hebben dat toch al gedaan?
"Zeker, maar niemand ging zo ver als ik. Of ze deden het op een verkeerde manier, zoals Heidegger en zijn volgelingen, en dan met name Derrida. Volgens hen waren metafysische illusies en totalitaire denkbeelden het product van de rede. Om met de metafysica af te rekenen, rekenden ze af met de rede. Ze waren antirationalistisch. Dat ben ik niet. Ik ben rationalist, ik doe dit alles in naam van de Verlichting. Het was nooit de fout van de rede. Metafysica is gewoon een vergissing."
Kunnen we eigenlijk wel zonder het idee van 'de wereld', ook al zou die een illusie zijn?
"Sommigen menen van niet. Jürgen Habermas had het bijvoorbeeld over een 'formale Weltunterstellung': zelfs als er niet zoiets als een geheel bestaat, blijft het nodig om die te veronderstellen, om betekenisvol te kunnen handelen. Kant en Husserl vonden dat ook. Mijn tegenwerping is: onze daden vinden inderdaad plaats tegen een decor, maar waarom moet dat een alomvattend decor zijn?
Neem dit interview. Er is de locatie: Bonn; er zijn de instituties die het gesprek mogelijk maken, zoals uw krant en mijn universiteit - allerlei zaken spelen mee op de achtergrond van dit gesprek. Maar stel je voor dat er eenhoorns leven in een ander sterrenstelsel waarvan het licht ons niet eens bereikt. Horen die bij dit gesprek?
Er zijn oneindig veel dingen die we niet hoeven te veronderstellen om toch dit gesprek te hebben. We hebben de wereld in de praktijk helemaal niet nodig."
Wat motiveert u? Waarom wilt u zo graag afrekenen met metafysisch denken?
"Het begon ermee dat ik telkens weer mensen ontmoette die zich vastklampten aan hun identiteit en uit naam daarvan anderen uitsloten of geweld pleegden. Ik had een hindoestaanse vriendin, uit een gegoed geslacht uit Noord-India. Deze familie vond zichzelf 'Arisch' en keek neer op de 'zwarten' uit het Zuiden van India. Ik vond dat stuitend.
Ook het naturalisme komt altijd met een verhaal over secularisatie en het Westen. Wij voelen ons verenigd tegen de rest. Dat schept een thuisgevoel, maar het is een koud thuis, een kalte Heimat. Dit idee dat er dat er zo'n thuis is, daar wil ik van af."
U wilt het 'thuis' vernietigen.
"Ja. Ik haal elk huis tegen de grond. Ik bied een filosofie van thuisloosheid. De mens is objectief gezien altijd thuisloos."
Hij denkt na. "Ik kom op voor de vrijheid."
Ben je vrijer als je nergens thuis bent en geen illusies hebt?
"Zonder metafysica is de mens vrijer, daar ben ik van overtuigd. Je kunt niet meer gereduceerd worden tot je brein, of tot je ziel, tot je etniciteit of nationaliteit, of tot überhaupt één domein. En er is ook geen God of zoiets die bepaalt wie je bent. Je mag het zelf bepalen.
Ken je de Amerikaanse televisieserie Seinfeld? Dat is mijn hele filosofie in een notendop. Naar alles in hun leven kijken de hoofdpersonen alsof het compleet optioneel is. Niets ligt vast, er is geen regel, geen enkel kader. Immanuel Kant was nog niet half zo vrij als die New Yorkers in Seinfeld. Ze zijn als Sartre's existentialist: volkomen vrij."
En ze hebben geen idee wat ze ermee aan moeten, met die vrijheid.
"Ik zeg niet dat het makkelijk is om vrij te zijn."
Maar wel: wees allemaal zoals die New Yorkers in Seinfeld?
"Wat ik tegen mensen wil zeggen is dit: geniet ervan. Zolang het duurt. Voor het eerst in de geschiedenis is het mogelijk om zonder metafysica te leven. Die vrijheid kan verloren gaan in de toekomst. En ze was er niet altijd. Dus geniet er gewoon van."
Het zonlicht valt dik en warm naar binnen, buiten kwetteren de vogels. Gabriel laat zijn studeerkamer zien, pal naast een kamer met fitnessapparatuur. Daartussen pendelt hij heen en weer als hij thuis werkt. Hij vertelt over zijn eerste filosofische ervaringen als kind. Toen hij op zijn vijftiende de filosofie ontdekte, wist hij: dat wil ik de rest van mijn leven doen. Sindsdien is hij er dag en nacht mee bezig, vertelt hij.
"Ik ben nu zo versmolten met mijn professionele rol als hoogleraar dat er geen onderscheid meer is tussen mijn dagelijks leven en mijn denken. Zelfs in de supermarkt ben ik aan het filosoferen. Vroeger besefte ik heel goed dat het denken zijn grenzen had, en dat er meer was dan dat. Tegenwoordig val ik nooit meer uit de bubbel van de filosofie."
Eng, eigenlijk.
"Haha. Het ís eng. Het probleem is dat mijn hobby's ook nogal brainy zijn. Ik schaak, leer Chinees. Zelfs als ik met vrienden aan het squashen ben, gaat het in de pauzes onvermijdelijk weer over filosofie. Dan debatteren we verhit over kwesties als het verschil tussen substantiële en functionele functionaliteit. Of iets dergelijks. Daarna squashen we weer verder."
Hij lacht. "Mensen kijken ons altijd een beetje raar aan."
Heidegger de nazi
'Ontluisterend.' Het oordeel van Markus Gabriel over de grote Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) is niet mals. Na het lezen van de net verschenen 'Schwarze Hefte', Heideggers privé-aantekeningen uit de jaren '30, wil Gabriel niets meer met Heidegger te maken hebben. Hij schreef er een artikel over voor Die Welt.
"Het is mij duidelijk geworden dat Heidegger echt een nationaal-socialist was", zegt hij. "En veel langer dan hij zelf na de oorlog beweerde. Ik dacht vroeger dat het een korte periode betrof, dat hij gewoon een paar jaar naïef was. Uit de 'Schwarze Hefte' blijkt het tegendeel. Het is verschrikkelijk. De dagboeken vernietigen mijn eerdere beeld.
Natuurlijk, zijn meesterwerk 'Zijn en tijd' (1927) staat los van zijn nazi-sympathieën. Ik zeg niet dat Heidegger een nazi was voordat de nazi's bestonden. Maar zijn latere filosofie, vanaf 1932, dat is nationaal-socialistische filosofie. Dat maakt hem voor mij onacceptabel."
Ik ben alles, mij en de ander. De scheidingen die ik constant maak zijn bedacht. Het zijn gedachten, niet de werkelijkheid.
Stelling: de meeste leraren werken vanuit hun eigen inzicht en zijn niet gericht op de leerling, waardoor de resultaten vaak tegenvallen.
Reactie van Onno Veerman op de discussie over de vrije wil:
Over de vrije wil wordt vaak gediscussieerd alsof er maar twee mogelijkheden zijn: hij bestaat en kan door ons gebruikt worden, of hij bestaat niet, en het is niet meer dan een illusie die ons doet geloven dat we controle over ons leven kunnen uitoefenen.
Maar misschien moeten we meer denken in dimensies en nuances. Er is niet alleen maar zwart of wit, maar meestal is er juist een groot grijs tussengebied. Het is niet ja of nee, maar in sommige situaties is er een klein beetje ruimte om keuzes te maken, andere keren is er heel veel. In bepaalde omstandigheden hebben we meer mogelijkheden om onze wil te gebruiken dan in andere.
Soms kunnen we wel degelijk in belangrijke mate invloed uitoefenen op de richting die ons leven aanneemt. Maar in andere situaties is er veel minder sprake van keuzevrijheid. Hebben we eigenlijk maar weinig te zeggen over de uitkomst en richting van de processen waar we bij betrokken zijn.
We zijn bijvoorbeeld niet vrij om ons aan fundamentele natuurlijke wetmatigheden te ontrekken: zwaartekracht geldt voor iedereen. Maar we zijn wel vrij om binnen die grenzen allerlei technologische ontdekkingen te doen – dus nu kunnen we wel vliegtuigen en raketten bouwen.
Er is, met andere woorden, altijd sprake van opereren binnen bepaalde marges. Keuzerijheid wordt altijd ingeperkt, maar is daardoor nog niet een illusie. Zij is nooit absoluut, maar altijd relatief. Ook in de gevangenis kunnen we ons nog vrij voelen om bepaalde gedachten te denken.
Wat hieronder staat is zeker geen uitputtende lijst, maar geeft een eerste idee van de vele dimensies die betrokken zijn in de vrijheid om te kiezen.
Wie in een dictatuur leeft heeft minder vrijheid om te kiezen dan iemand die in een democratie leeft. Bij armoede zijn er minder keuzemogelijkheden dan bij rijkdom. Wie gezond is heeft meer te kiezen dan iemand die ziek is. Als je hersenen het goed doen kun je nog alle kanten op, maar sommige hersenkwalen vormen een ernstige inperking van je bewegingsvrijheid. Intelligente mensen zien meer mogelijkheden dan domme. Mensen die gediscrimineerd en gemarginaliseerd worden kunnen minder gebruik maken van de mogelijkheden in de maatschappij dan degenen die de macht hebben. Wie zich bewust is van zijn eigen motieven kan zichzelf beter aansturen dan iemand die voortdurend impulsief reageert. We zijn minder vrij als we door emoties bevangen worden dan als we helder en rationeel vooraf over een keuze kunnen nadenken. Seksualiteit en honger zijn dwingender dan de keuze welk boek we op vakantie meenemen.
Etcetera.
Ik denk dat de discussie over de vrije wil niet interessant is als vanaf de twee kanten van het ravijn de voor – en tegenstanders naar elkaar roepen: “ze bestaat wel!”, “nee, ze bestaat niet!”. Interessanter is volgens mij om te kijken wie, in welke situatie, en onder welke voorwaarden gebruik weet te maken van de mogelijkheden om te kiezen. De vrije wil is altijd beperkt in haar vrijheid, en niet alles wat we willen kan ook. Maar we kunnen wel willen. Vraag is of we kunnen kiezen wat we willen. En of we ook doen wat we willen.
Misschien dat de die-hard advaita fans nu meteen de neiging voelen om bezwaar te maken: “maar het individu dat denkt te kiezen bestaat helemaal niet!” Okay, interessante stelling. Maar laten we niet de niveaus door elkaar halen. Verreweg de meeste mensen hebben een zeker gevoel van individualiteit, en als dat zwak is, of ontbreekt hebben we meestal eerder te maken met een borderliner dan met een verlichte.
En het is misschien ook wel een waanidee dat elk gevoel van individualiteit zou verdwijnen na verlichting. Zeker het functionele aspect lijkt gewoon te blijven bestaan, waardoor het bijvoorbeeld mogelijk blijft dat je ook daarna nog weet wie je familieleden zijn en wie niet.
Misschien dat verlichting wel een verandering geeft op het gebied van de wil. “Moge niet mijn wil, maar de uwe geschieden” Het geeft zeker een enorm ruim gevoel van vrijheid, maar tegelijkertijd een sterke afname met de obsessie met de eigen persoon. Maar ook dan is het nog mogelijk om een sterke wil te hebben. En te kunnen kiezen. Al wordt dat vermogen om te kiezen dan wel gezien als een spontaan verlopend proces, waar achteraf een “ik koos dat” op geplakt wordt.
Maar het is zeker niet zo dat de functies van het zelf, waaronder het vermogen om te kunnen kiezen, plotseling allemaal wegvallen bij verlichting. Een aantal daarvan zijn misschien wel tijdelijk niet beschikbaar, zoals veel van de awakening stories laten zien, maar zeker niet allemaal, en zeker niet voor altijd.
Bovendien is er een sterke relatie tussen het gevoel te kunnen kiezen en de overtuiging een zelfstandig, zelfbepalend persoon te zijn. Zonder dat gevoel gaat het meestal ook flink mis – veel geestelijke of psychiatrische problemen als depressie, schizofrenie en angststoornissen worden gekenmerkt door een sterk gevoeld onvermogen tot keuzevrijheid. Dus iedereen die beweert dat het gevoel te kunnen kiezen louter illusie zal ook precies moeten aangeven wat het verschil is tussen onvermogen of overgave.
Want overgave is mooi, maar die schoonheid zit wel in het zelfgekozene, niet in daartoe gedwongen worden. De openheid die ontstaat door open helderheid maakt het hele punt van wel of niet kunnen kiezen overbodig – ja, er worden keuzes gemaakt, maar er is geen kiezer los van het proces van keuzes maken. En dat proces gaat helemaal vanzelf, spontaan, moeiteloos. Inclusief het vooraf lang nadenken en dan toch iets stoms doen.
Wij denken dat we zelf oordelen. Over schoonheid en uiterlijk. Schoonheid en lelijkheid denken we objectief vast te stellen. Terwijl in feite alle schoonheidsidealen ontstaan uit twee elementen. De eerste is de evolutionaire. Symmetrie geeft blijk van gezondheid, dus voor goed nageslacht, dus wordt symmetrie als mooi en aantrekkelijk ervaren. Het tweede element is de samenleving, de media, de opvoeding oftewel het culturele. Elke dag zien we op TV en in de krant het huidige tijdelijke schoonheidsideaal voorbij komen. Daar worden we door beïnvloed. Zelf tot een objectief oordeel komen? Vergeet het maar.
Victor
De vraag of we vrije wil hebben houdt ons al lang bezig. In het begin van de reformatie, Calvijn in Zwitserland en Luther in Duitsland, kwam de leer van de (dubbele) predestinatie op. We zijn voorbeschikt. Die theorieën zorgde voor grote onrust onder andere in zwitserse steden maar werd de, dominante stroming. Ook in Nederland, al verzette de remonstranten zich er tegen. De contra remonstranten, de latere gereformeerden, wonnen de strijd in Nederland. Dit alles speelde zich af in het begin van de 16de eeuw. De discussie is sinds die tijd niet meer weggeweest.
Soms irriteren we onszelf aan anderen. Toch leren we het meest in relaties. Door met anderen in contact te staan. Als je op die manier naar die anderen kan kijken is dat mooi voor die ander maar vooral ook voor jezelf.
We zijn op zoek, waarnaar weten we vaak niet. Er is een onbewuste zoektocht begonnen die uiteindelijker bewuster wordt. Dan gaan we verlangen naar de waarheid, we willen weten hoe het zit. En we gaan kijken en zoeken. We richten ons naar buiten. Uiteindelijk blijken we de waarheid in onszelf te kunnen vinden.
Vrijheid willen we. En we denken ook dat we dat tot op zekere hoogte zijn. Alleen blijkt dat grotendeels een illusie is. Door onze genen, opvoeding, de media, de totale setting waarin we leven worden we voortgestuwd. En we zijn ons daar meestal niet bewust van.
Stilte wordt vaak gezien als geen geluid. Maar het is meer. Stilte en rust in jezelf scheppen kracht en creativiteit buiten jezelf. Er hoeft niet meer gehoord te worden, alles is gehoord.
Als wij zelf ontdekkingen waardoor ons leven makkelijk wordt, waardoor we gelukkiger worden, ons beter voelen, wat zou er dan mooier zijn dan dat over te dragen? De moeilijkheid is we kennelijk zelf alles moeten ontdekken. Kan iemand ons daarbij helpen? Iemand kan luisteren, je aandacht geven, je dingen aanreiken. En misschien dat je dan een stukje waarheid ziet, een stukje van je eigen werkelijkheid. De ontdekking moet iedereen zelf doen. Elk coachingtraject moet hierop gebaseerd zijn.
