Nietsdoen is bijna niet te doen. (Christoph Lüthy)

© thinkstock.
Een filosofische workshop nietsdoen was in een mum van tijd uitverkocht. De deelnemers worstelen met de spanning tussen nuttigheidsdwang en de behoefte aan rust.

Het is buitengewoon raar dat jullie hier zijn", zegt filosoof Christoph Lüthy, gespreksleider in een workshop over nietsdoen. "Jullie hebben een warm huis verlaten, waar je uitstekend niets kan doen, om naar een bijeenkomst te komen om met wildvreemden over nietsdoen te filosoferen."

De workshop in de reeks 'Hoe doe je dat?' is gewild. In de kleine bovenzaal van de Nijmeegse Waag passen maximaal twintig mensen. De organiserende Radboud Universiteit houdt daaraan vast zodat een persoonlijk groepsgesprek mogelijk blijft, maar had zonder moeite een grote collegezaal kunnen vullen.

De problematische omgang met tijd is geen hype, eerder een chronische kwaal waartegen steeds andere wijsgeren en wonderdokters hun recepten voorschrijven, ongeveer zoals bij diëten. Momenteel favoriet: 'Het nieuwe nietsdoen' van Gerhard Hormann. Eerder scoorde hij al met een boek over het vervroegd aflossen van je hypotheek - om een rustig leven te verwerven.

Onthaasting
Maar Hormanns receptuur was niet de eerste en zal zeker niet de laatste zijn, merkt Lüthy op. De hoeveelheid aanmoedigingen om actief te worden gaat ongeveer gelijk op met zelfhulpboeken gericht op onthaasting.

"Ik probeer weleens om niets te doen", zucht student Sociaal Pedagogische Hulpverlening Marit Levelink (22). "Dan laat ik mijn tas en mijn telefoon thuis en loop ik naar de Waal, om naar de bootjes te kijken. Maar al na vijf minuten word ik daar heel onrustig van. Terwijl het juist de rust is die ik zoek. Hopelijk leer ik daar vanavond iets over."

Wie een soort goeroe verwachtte, wordt teleurgesteld. Christoph Lüthy (51), een van oorsprong Zwitserse hoogleraar geschiedenis van de filosofie en de natuurwetenschappen, houdt zich meestal bezig met abstracte thema's zoals de filosofische gevolgen van de evolutietheorie. Hij wil niet eens pretenderen dat hij weet wat nietsdoen is en ziet zichzelf er ook niet in uitblinken. Wel fascineert de materie hem, alleen al omdat hij vermoedt dat het problematische verlangen naar nietsdoen typisch iets van deze tijd is. "Vijftig jaar geleden was een avond als deze ondenkbaar geweest", zegt hij. "Nietsdoen was een vorm van luiheid, vanouds zondige, verwerpelijke tijdsverspilling."

De problematische omgang met tijd is geen hype, eerder een chronische kwaal waartegen steeds andere wijsgeren en wonderdokters hun recepten voorschrijven

© thinkstock.
Wat is nietsdoen eigenlijk? Het is een nogal paradoxaal begrip. Want wie niets doet, houdt zich toch ergens mee bezig: het woord 'doen' suggereert op zijn minst actie, een handeling. Maar het 'niets' ontkent die actie juist. Er is zelfs een werkwoord voor in het Nederlands: niksen. Niets uitvoeren. Valt niets uit te voeren? "Echt nietsdoen is alleen voor de doden weggelegd", zegt Lüthy. Deze tegenstrijdigheid blijkt ook uit een eerste inventarisatie onder de deelnemers. Een aantal van hen noemt activiteiten als meditatie, verinnerlijking, tijdelijk gedachteloos proberen te zijn. Iets waar je jezelf in kan oefenen en disciplineren.

Naar binnen keren
Hoe onmogelijk dat ook is of lijkt: het nietsdoen is hier een soort streven naar leegheid, of beter: een poging om even op te houden met streven en naar binnen te keren. Wat weer een nieuw probleem met zich mee kan brengen, zegt een deelnemer: "Mindfulness heeft mijn focus zozeer verbeterd, dat ik het moeilijk vind om gewoon even niks te doen."

Andere deelnemers associëren nietsdoen met vrije tijd en ontspanning. "Als ik een zwaar tentamen achter de rug heb, kan ik een hele middag kletsen met een vriendin", zegt student psychologie Sara Weerheijm (21). Haar gaat het niet om een ongrijpbaar niets waarnaar innerlijk gezocht moet worden, maar eerder om het tijdelijk met niets nuttigs bezig zijn. Dit moet wel verdiend worden, het mag niet zomaar.

Filosoof Lüthy denkt dat de worsteling met nietsdoen een erfenis is van de christelijke traditie. In de Middeleeuwen ontstond in de benedictijner kloosterorde met haar strikte dagindeling het gebruik om exacte mechanische klokken te gebruiken voor het schema van een dag. Dat waaide langzaam maar zeker over naar de rest van de maatschappij, die tot dan toe gezegend was geweest met de vaagheid van lokale zonnewijzers, die op mistige of donkere dagen onnauwkeurig of zelfs onleesbaar moeten zijn geweest. "Een bestaan zonder kloktijd kunnen wij ons niet meer voorstellen."

Mindfulness heeft mijn focus zozeer verbeterd, dat ik het moeilijk vind om gewoon even niks te doen
Beperkte tijd
Met de komst van de trein in de negentiende eeuw werden lokale tijden vervangen door een nationale tijd, omdat er anders geen dienstregeling te maken viel. De industriële revolutie versnelde het leven en maakte uiteindelijk elke minuut tot een kostbare economische eenheid.

Een proces dat nog steeds doorgaat, voor elke handeling is een beperkte hoeveelheid tijd beschikbaar. Nietsdoen wordt niet ingecalculeerd. Lüthy: "Charlie Chaplin verbeeldt rennend in de film 'Modern Times' boven alles de doctrine van de tijdsbesparing. Een waanzinnige doctrine, want als iets niet te sparen valt, is het tijd. Dat heeft ook schrijver Michael Ende scherp getoond in het kinderboek 'Momo en de tijdspaarders'. De enige die het bedrog van de tijd-bankiers in dat verhaal doorheeft, is een straatveger die weigert efficiënt te worden."

De straatveger is de enige die het volgens Lüthy begrepen heeft. Natuurlijk zou ook Lüthy niet zonder klok kunnen of willen leven, maar nietsdoen in de betekenis van een ledig moment hebben, uit het raam staren of een middag niks noemenswaardigs doen, zou geen slechte naam moeten hebben. Lüthy: "Talloze wetenschappers en kunstenaars hebben verteld hoe zij juist op momenten dat ze zich even ontspanden op hun grootste, meest vernieuwende ideeën kwamen. Luiheid zou een deugd moeten zijn. Zet het voor mijn part in je agenda: vandaag ben ik lui."

Is dat een werkelijke waardering van het nietsdoen, of wordt het luieren op deze manier ook al nuttig gemaakt? Marit Levelink, de studente die slechts vijf minuten naar de boten kan kijken, vond het hoe dan ook een interessante avond. Uit de verhalen van mede-studenten bleek dat ze niet de enige is die tobt met de kunst van het nietsdoen. Levelink: "Nietsdoen, ik ga het voortaan plannen."

Luiheid zou een deugd moeten zijn. Zet het voor mijn part in je agenda: vandaag ben ik lui
'Omgekeerd moralisme'
De Vlaamse filosoof Ignaas Devisch, die binnenkort een boek publiceert over de voordelen van een onrustig leven: "Dat we workshops volgen om te leren niets te doen, is op zich al een grappige paradox. We hebben een cultuur waarin ledigheid 'des duivels oorkussen' is, maar nu lijken we in een omgekeerd moralisme te vervallen, alsof drukte en iets doen verkeerd zou zijn. Beeld je eens in dat we echt volstrekt niets te doen zouden hebben. Dan hollen we toch naar een workshop 'Hoe activeer ik mezelf'?"

"We zijn redelijk massaal op zoek naar een evenwicht of een balans in ons leven, dat zou zijn scheefgetrokken door te veel prestatiedruk en activiteiten. Mijn vraag luidt: is ons probleem dat we geen evenwicht hebben in ons leven, of dat we er zo koortsachtig naar op zoek zijn en maakt dat juist deel uit van onze drukte? Alsof onze grootouders wel een leven in evenwicht hadden."

http://m.trouw.nl/tr/m/nl/5116/Filosofie/article/detail/4230964/2016/01/24/Nietsdoen-is-bijna-niet-te-doen.dhtml?originatingNavigationItemId=5116